ASK A PRO: Θεόδωρος Παπαγιάννης | Καλλιτέχνης, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης”

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ Από Museal Blog

Oλοκληρώνοντας την καριέρα του, ως καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και πλέον ως ομότιμος καθηγητής, ο Θεόδωρος Παπαγιάννης «επέστρεψε» στον τόπο καταγωγής του, το Ελληνικό Ιωαννίνων. Αξιοποιώντας ένα καταπληκτικό πετρόκτιστο κτήριο που ήταν (και παραμένει) σχολείο, δημιούργησε το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης”.

Μέσα από τα έργα του αναδύονται μνήμες, ιστορίες του τόπου, αναμνήσεις ενός παρελθόντος σκληρού αλλά και αγνού. Στο επίκεντρο της δημιουργίας του βρίσκεται ο ξενιτεμένος, ο μάστορας, ο μαθητής, ο αγρότης, ενώ επανειλημμένα εμφανίζονται το ρόδι και το ψωμί, για τους συμβολισμούς που διαχρονικά προσφέρουν.

Τα έργα του Παπαγιάννη δεν είναι στατικά ούτε φιμωμένα. Αντιθέτως αποτελούν δηλώσεις, άλλοτε πολιτικές και άλλοτε κοινωνικές, αλλά ποτέ αποκομμένες από τον άνθρωπο και την εποχή.

Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης” στο Ελληνικό Ιωαννίνων

Με εκατοντάδες επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης” έχει πλέον ξεχωριστή θέση στις καρδιές πολλών ανθρώπων. Ανάμεσά τους οι μαθητές, που εντυπωσιάζονται από τη «σχολική τάξη» και τον «δάσκαλο», που αποτελούν τμήματα μιας μεγάλης εγκατάστασης, η οποία αναπαριστά μια τάξη.

Ακόμα, έργα που εγείρουν συζητήσεις είναι ο «μετανάστης», για το οποίο υπάρχουν αντιδράσεις κυρίως από όσους έζησαν τη μετανάστευση ή έχουν ανθρώπους στο εξωτερικό, τα «αποκαΐδια του Πολυτεχνείου» ή το «φίδι», που είναι κατασκευασμένο από ανακυκλώσιμα υλικά (τενεκεδάκια που πετάγονται στο δρόμο, ψυγεία αυτοκινήτων, παλιοσίδερα), κ.ά.

Σκοπός του μουσείου, όμως, όπως και του καλλιτέχνη, δεν είναι οι δημιουργίες να απευθύνονται σε ένα στενό κύκλο που θαυμάζει την τεχνική ή τα υλικά, αλλά τα έργα να μιλήσουν στα παιδιά, στη νέα γενιά. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα, με αφορμή τα έργα του, περνούν μηνύματα στις ψυχές τους. Καθώς το χάσμα των γενεών συνεχώς μεγαλώνει, ο Θόδωρος Παπαγιάννης υπογραμμίζει την αξία της επαφής των παιδιών με την τέχνη και το παρελθόν τους, γιατί «σε λίγο ενδεχομένως τα παιδιά θα θεωρούν πως το ψωμί είναι ένα βιομηχανικό προϊόν».

Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, που επέλεξε να ιδρύσει το μουσείο του στο Ελληνικό Ιωαννίνων και όχι σε κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «και οι άνθρωποι της επαρχίας έχουν το δικαίωμα να επικοινωνήσουν με την τέχνη».

Εφαρμόζοντας και προωθώντας τις αρχές της ανακύκλωσης

Ένα από τα εγγενή χαρακτηριστικά του Παπαγιάννη είναι η περιβαλλοντική του συνείδηση, η οποία αποτελεί γνώμονα επιλογής των υλικών δημιουργίας των έργων του, ήδη από την αρχή της καριέρας του. Στα προγράμματα που διενεργούνται στο μουσείο δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις αρχές της βιωσιμότητας και προστασίας του περιβάλλοντος.

Η σπουδαιότητα των επιλογών του αυτών -πριν από 20 χρόνια -είναι αναμφισβήτητη, αν αναλογιστεί κανείς μόνο πως το θέμα για την Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2023 είναι «Μουσεία, Αειφορία και Ευημερία». Σύμφωνα με τον ίδιο, η προστασία του περιβάλλοντος είναι ίσως πιο σημαντική από την τέχνη.

Πριν από 20 χρόνια είχε έρθει μια αντιπροσωπεία Ευρωπαίων καλλιτεχνών στο εργαστήριο μου και όταν με ρώτησαν τι θεωρώ πολύ σημαντικό, τους απάντησα το περιβάλλον. Μάλιστα, μπροστά στο περιβάλλον δεν με ενδιαφέρει καν η τέχνη. Γιατί τι είναι η τέχνη; Εμπνεόμαστε από τη φύση και την παρατηρούμε για να δημιουργήσουμε τα έργα μας. Βλέπετε πως ουσιαστικές αποφάσεις σε διακρατικό επίπεδο δεν λαμβάνονται, παρ’ όλα τα συνέδρια που γίνονται κατά καιρούς, όπως το COP27.

Πέρα από την περιβαλλοντική φιλοσοφία που διαπνέει την πρακτική του, οι πολιτικές διαστάσεις που λαμβάνει η τέχνη του είναι αξιοσημείωτες. Όταν το κτήριο του Πολυτεχνείου κάηκε, ο Παπαγιάννης συνέλεγε για μέρες τα αποκαΐδια του Πολυτεχνείου. Στη συνέχεια έγραψε ένα κείμενο-δήλωση και στάθηκε με τα έργα του έξω από το κτήριο, κάνοντας τη δική του διαμαρτυρία.

Έζησα τα γεγονότα από κοντά και θεωρώ πως πλέον το θέμα του Πολυτεχνείου είναι μια θλιβερή υπόθεση. Δεν δίστασαν ακόμα να έρθουν στην Σχολή Καλών Τεχνών σπάζοντας και κλέβοντας εργαλεία και υλικά που χρησιμοποιούνταν για τα μαθήματα των φοιτητών. Αυτό είναι βαρβαρότητα και όχι κάτι που αντιπροσωπεύει το Πολυτεχνείο. Εκείνα τα κτήρια τα έζησα πολλά χρόνια, είναι εξαιρετικά αρχιτεκτονικά καλλιτεχνήματα και η ιστορία της πυρκαγιάς με πόνεσε βαθιά και ήθελα να δημιουργήσω κάτι από αυτό.

Εκείνο που τον πληγώνει μέχρι και σήμερα είναι το πολιτιστικό επίπεδο της χώρας. Πως αντί να θυμόμαστε το γεγονός και να αναλογιζόμαστε την ουσία και τις προεκτάσεις του, το ίδιο εργαλειοποιείται από πολλούς, αποπροσανατολίζοντας την κοινή γνώμη.

Τέχνη που ξεπερνά τα τείχη του μουσείου

Το χωριό στο οποίο βρίσκεται το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης” έχει μετατραπεί ολόκληρο σε έργο τέχνης, προσελκύοντας το ενδιαφέρον πολλών σε Ελλάδα και εξωτερικό. Σε μια διαδρομή 5 χλμ. μπορεί κανείς να θαυμάσει δημιουργίες του. Τα γλυπτά αυτά προέκυψαν από τα 12 Συμπόσια Γλυπτικής, που διοργανώθηκαν και φιλοξενήθηκαν στο μουσείο και από πολυάριθμους καλλιτέχνες που συμμετείχαν. Επίσης, τα καφενεία του χωριού είναι σαν μικρές γκαλερί, αφού είναι γεμάτα με δεκάδες προσωπογραφίες και σκίτσα των κατοίκων, φιλοτεχνημένα από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Με αυτό τον τρόπο, το μουσείο «βγαίνει» στην κοινωνία.

Παράλληλα, έργα του έχουν ταξιδέψει και στο εξωτερικό, όπως για παράδειγμα οι «Δρομείς» που αποτελούν μόνιμη εγκατάσταση στο αεροδρόμιο του Σικάγο, την πόλη των ανέμων. Πρόκειται για ένα έργο που συμβολίζει τη μετανάστευση του Ελληνισμού στις ΗΠΑ. Οι «Δρομείς» μεταφέρουν μήνυμα ειρήνης, συνεργασίας και φιλίας μεταξύ των δύο πόλεων και των δύο κρατών.

Έχω δημιουργήσει πολλά έργα μεγάλης κλίμακας 8 και 10 μέτρων. Προσωπικά με ενδιαφέρουν περισσότερο έργα στην ανθρώπινη κλίμακα. Φυσικά, τα έργα δημιουργούνται ανάλογα με το μέρος που θα τοποθετηθούν. Για παράδειγμα, αυτό που τοποθετήθηκε στο αεροδρόμιο του Σικάγο είναι από τα μεγαλύτερα, αλλά δε θα μπορούσε να γίνει κάτι μικρότερο.

Ο καλλιτέχνης επιλέχθηκε με το έργο αυτό μεταξύ των καλύτερων του είδους. Η διεθνής αυτή καταξίωση αποτελεί για τον ίδιο παράσημο στην πολύχρονη καλλιτεχνική του πορεία.

Η τεχνολογία στις υπηρεσίες της τέχνης

Τι σημαίνει για έναν καλλιτέχνη που έχει μάθει να λειτουργεί με την αφή, να σμιλεύει, να ανακατεύει τα υλικά, η συνύπαρξη ψηφιακής τεχνολογίας και τέχνης; Δεν είναι αντίθετος, όπως μας ανέφερε. Άλλωστε «το μουσείο είναι το άντρο των μουσών».

Για αυτό το λόγο φιλοξενούν εκτός από τα έργα, προβολές, διαλέξεις, μουσικά δρώμενα. Απλώς ο ίδιος δεν προτιμά τις ψηφιακές τεχνολογίες, παρ’ ότι (συμπληρώνει) για την εγκατάσταση του στο Σικάγο χρησιμοποιήθηκε προηγμένη τεχνολογία για την κοπή των μετάλλων.

Πλέον, η εύκολη πρόσβαση στην πληροφόρηση, οι συνδρομές σε ξένα περιοδικά, το διαδίκτυο είναι σημαντικά εργαλεία για έναν καλλιτέχνη. Όπως ο ίδιος παρατηρεί, «οι νέοι καλλιτέχνες έχουν ευρύτερες δυνατότητες να δημιουργήσουν ενδιαφέροντα και δημιουργικά πράγματα».

Δε θα μπορούσαμε να μη ζητήσουμε το σχόλιό του για το θέμα της επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα, στο οποίο τονίζει πως η τεχνολογία θα μπορούσε να διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο, με τη δημιουργία αντιγράφων. Για τον ίδιο, η παραμονή αντιγράφων των έργων αυτών στα μουσεία του εξωτερικού είναι υψίστης σημασίας καθώς, «αυτά τα έργα αντιπροσωπεύουν και προβάλλουν τον πολιτισμό μας, διηγούνται την ιστορία μας και αποτελούν τους καλύτερους πρεσβευτές μας».

Ένας δραστήριος και επίκαιρος καλλιτέχνης σήμερα

Ίσως κάποιος να πίστευε πως μετά από μια πολυετή καλλιτεχνική πορεία, τη δημιουργία ενός μουσείου και την καταξίωση, ο Θεόδωρος Παπαγιάννης θα απολάμβανε τους καρπούς των κόπων του, μένοντας στο Ελληνικό και δημιουργώντας ίσως έργα για προσωπική ευχαρίστηση.

Όπως μας αναφέρει χαρακτηριστικά, καθημερινά βρίσκεται στο εργαστήριο του στην Αθήνα από το πρωί ως το βράδυ, κάνοντας ένα μεσημεριανό διάλλειμα. Ακόμα, βρίσκει πάντα χρόνο για μελέτη, καθώς το διάβασμα αποτελεί για τον ίδιο μια από τις μεγάλες του αγάπες και πηγή έμπνευσης.

Μάλιστα, τα τελευταία 20 χρόνια, συνηθίζει στην πίσω πλευρά από τις τερακότες (τα κεραμικά μικρογλυπτά του) να γράφει ποίηση, σχετική με την τέχνη, «κλέβοντας» στίχους από τον Όμηρο και τη Σαπφώ μέχρι και από σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Αυτά περνούν στην αιωνιότητα, αφού «πετρώνουν» μαζί με τα έργα. Κάποια από αυτά θα παρουσιαστούν στην έκθεσή του, που θα πραγματοποιηθεί τον Ιανουάριο στη Γκαλερί «Εικαστικός Κύκλος».

Παράλληλα, βρίσκεται συχνά στο μουσείο του για να υποστηρίξει προγράμματα ή εκδηλώσεις, με σημαντικότερη αυτή των γλυπτών- το ετήσιο συμπόσιο γλυπτικής. Πρόκειται για μια συνάντηση καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο, που συνοδεύεται από ένα μίνι φεστιβάλ τεχνών με ποιητικές βραδιές, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, προβολές και παρουσιάσεις βιβλίων.

Κλείνοντας την πολύ ενδιαφέρουσα αυτή συζήτηση, ζητήσαμε το σχόλιο του Θεόδωρου Παπαγιάννη για τα μουσεία και την τέχνη στην Ελλάδα. Ίσως να πρέπει να σκεφτούμε κριτικά, ειδικά στις μέρες μας, την απάντησή του.

Πιθανώς, να μην είναι ακόμα στην κουλτούρα μας, όπως για παράδειγμα στο εξωτερικό που δημιουργούνται ουρές για μια έκθεση. Στην Ελλάδα έχουμε εξαιρετικά μουσεία. Αυτό που χρειάζεται είναι να βάλουμε την τέχνη και τον πολιτισμό στην ζωή μας. Να αρχίσει να επισκέπτεται το κοινό το μουσείο.

Η παρούσα συνέντευξη αποτελεί μέρος της σειράς Ask a Pro, αποτέλεσμα της συνεργασίας του Museal.gr. και της πολιτιστικής ομάδας We Adore Museums. Επαγγελματίες του πολιτιστικού κλάδου προσκαλούνται για συζήτηση γύρω από θέματα που αφορούν στα μουσεία και τις τρέχουσες εξελίξεις στον κλάδο.